به عنوان یک کارفرما باید درک کنید که فرسودگی شغلی صرفا یک مساله شخصی نیست و می‌تواند از جوانب مختلف روی کسب و کار شما تاثیر داشته باشد. شاید شما هم با استعفای ناگهانی یکی از بهترین کارمندان خود مواجه شده باشید و این سوال در ذهنتان پررنگ شده باشد که “او که تا الان ابراز نارضایتی نکرده بود؟”
باید قبول کنیم که با توجه به سرعت و استرس کاری امروزه، نیروهای مسئولیت‌پذیر تمام تلاش خود را می‌کنند اما پس از مدتی وقتی با این احساس مواجه می‌شوند که نمی‌توانند مانند قبل تمرکز داشته باشند، خطاهای بیشتری مرتکب می‌شوند و با وجود خستگی روحی و جسمی اما به دلیل غرور کاریشان، درخواست مرخصی نمی‌دهند یا برداشتشان از مدیریت به گونه‌ای نبوده که احساس کنند شرایطشان درک می شود و با درخواستشان برای استراحت موافقت می‌شود، لذا ناگهان با یک برگه استعفا به ملاقات شما می‌آیند.
پس به عنوان یک کارفرما اگر می‌خواهید با چنین شرایطی مواجه نشوید بهتر است نسبت به علائم و نشانه‌های فرسودگی شغلی در میان کارکنان خود هوشیار باشید. در ادامه 5 نمونه از مهمترین این نشانه‌ها را معرفی می‌کنیم.
علائم و نشانه‌های فرسودگی شغلی
افرادی که با معضل فرسودگی شغلی دست و پنجه نرم می‌کنند شغل خود را به طور فزاینده‌ای استرس‌زا و ناامیدکننده می‌دانند. احتمال اینکه نسبت به شرایط کاری خود و افرادی که با آنها کار می‌کنند بدبین شوند بسیار بالاست. همچنین ممکن است از نظر احساسی از خود فاصله بگیرند و نسبت به کارشان بی‌حس گردند. علائم فرسودگی شغلی را می‌توان در 5 دسته تقسیم‌بندی کرد که در ادامه مقاله در مورد آنها بیشتر صحبت می‌کنیم.
- علائم عاطفی: به علائم غمگینی و افسردگی و کاهش انرژی در کارمندان خود حساس باشید. نشانه‌هایی مانند احساس شکست و زیر سؤال بردن خود، احساس درماندگی، شکست خوردن، انزوا، افزایش دیدگاه‌های منفی و بدبینی، افت رضایت و کاهش احساس موفقیت. برخی علائم مشابه بیماری‌های روانی مانند افسردگی نیز ممکن است در آنها ببینید. فرسودگی شغلی بر کارهای روزمره در محل کار و حتی در امور مربوط به خانه نیز تأثیر می‌گذارد.
- علائم شناختي: وقتی احساس می‌کنید مهارت‌هاي شناختي کارمندی مثل حافظه، تمرکز و توجه، خلاقیتش نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده و نسبت به وظایف خود احساس منفی دارد. هم چنین این افراد اغلب در مورد باور به توانایی خود احساس کفایت نداشته و عزت نفس کاریشان از بین می‌رود.
- علائم جسمانی: افزایش بیماری‌های روان‌تنی مثل درد، خستگی و بی‌خوابی، تنش بی‌دلیل ماهیچه‌ها، مدام بی انرژی بودن، سردرد یا بدن درد مزمن، سیستم ایمنی ضعیف و بیمار شدن مداوم، تغییر در اشتها و استرس مزمن که می‌تواند ریشه بخش عمده این علائم مانند سردرد و یا مشکلات روده و معده باشد.
- علائم رفتاری: افزایش مصرف قهوه، سیگار، الکل و دارو یا رفتارهایی از قبیل غیبت شغلی، ترك شغل و عملکرد پایین، شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت‌ها، فاصله گرفتن از دیگران، مشکل در برقراری ارتباط با دیگران، حساس بودن نسبت به همکاران، خالی کردن خشم خود روی دیگران، وقت‌کشی و تعلل.
- علائم انگيزشی: انگیزش درونی کارکنان فرسوده کاهش می‌یابد و صفات کاری مثبتی مثل تعصب، اشتیاق، علاقه و آرمان‌خواهی در آنها از بین می‌رود. همچنین نشانه‌های دیگری مثل کناره‌گیري جسمی و ذهنی از دیگر کارمندان، ناامیدي و سرخوردگی در محیط کار نیز در اين افراد به چشم می‌خورد.
مراحل بروز فرسودگی شغلی در چرخه کاری کارمندان سازمان
خوب است مد نظر داشته باشیم که اگر استرس به خوبی مدیریت شود، می‌تواند هیچ عارضه بدی نداشته باشد و حتی باعث رشد کارمند و افزایش دقت او نیز بشود. در واقع این طور نیست که شغل‌های پراسترس همیشه منجر به فرسودگی شغلی شده باشند. اما می‌توان گفت برخی مشاغل خاص در معرض خطر بیشتری نسبت به دیگر مشاغل قرار دارند. برای مثال یک گزارش در سال 2019 نشان داد که 44 درصد پزشکان در معرض افسردگی و خودکشی هستند. سنگینی کار می‌تواند افراد با ویژگی‌های شخصیتی و سبک زندگی خاص را در معرض این خطر قرار دهد.
هم چنین مطالعات اخیر نشان می‌دهد افراد حرفه‌ای به طور متوسط تا 32 سالگی برای یک بار هم که شده تجربه فرسودگی شغلی را پشت سر خواهند گذاشت. البته علائم آن برای هر کس متفاوت است. به طور کلی فرآیند بروز معضل فرسودگی شغلی از زمان ورود کارمند تا مواجهه با آن را می‌توان در پنج مرحله زیر تعریف کرد:
-
مرحله ماه عسل
اغلب افرا با احساس هیجان و اشتیاق وارد محیط کاری جدید می‌شوند. در این مرحله تعهد کاری بالا همراه با سطح بهره‌وری بالا دارند، اغلب عملکرد بسیار خلاقانه‌ای خود خود نشان می‌دهند. به راحتی مسئولیت قبول می‌کنند و برای اثبات خود از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کنند و در عین حال رضایت شغلی بالایی دارند.
-
مرحله شروع استرس
فرد کم‌کم دچار احساس خستگی و سردرگمی می‌شود و احساس می‌کند بعضی روزهای کاری سخت‌تر هستند. خوش‌بینی فرد کاهش می‌یابد. علائمی ناشی از استرس و اضطراب مثل کاهش تعاملات اجتماعی، فشارخون بالا، خستگی، عدم تمرکز، فراموش‌کاری، کاهش بهره‌وری، نارضایتی شغلی، کمبود خواب یا کاهش کیفیت خواب، تحریک پذیری، عدم تعامل اجتماعی، بهره‌وری کمتر، ضربان غیرمعمول قلب، اجتناب از تصمیم‌گیری، تغییر در اشتها یا رژیم غذایی، غفلت عمومی از نیازهای شخصی، دندان‌قروچه در شب، سردرد و تپش قلب شروع می‌شوند.
-
مرحله استرس مزمن
فرد تقریبا همیشه استرس دارد و برخی علائم مرحله دوم با شدت بیشتری خود را نشان می‌دهند. به وجود آمدن یک تغییر قابل توجه در سطوح استرس را حس می‌کنید. از انگیزه گرفته تا تجربه استرس دائم. علائم این مرحله عبارت‌اند از بی‌تفاوتی، رفتار خشونت‌آمیز، احساس ترس و تنفر، افزایش مصرف کافئین و نیکوتین نداشتن سرگرمی، مهلت‌های کاری یا اهداف از دست رفته، خستگی مداوم هر روز صبح، بیماری جسمی، تاخیر مکرر برای کار، کینه‌توزی، فاصله گرفتن از دوستان یا خانواده، عصبانیت یا رفتار پرخاشگرانه، بی‌تفاوتی، خستگی مزمن، نگرش بدبینانه، انکار مشکلات در محل کار یا خانه، احساس تهدید یا وحشت، احساس فشار یا خارج از کنترل بودن شرایط.
-
مرحله فرسودگی
بی‌توجهی به نشانه‌های مرحله سوم باعث مبتلا شدن به مرحله چهارم نمودار فرسودگی شغلی در زندگی کاری کارمندان سازمان می‌شود. این مرحله همان مرحله فرسودگی شغلی است. جایی که دیگر علائم بحرانی شده‌اند و مستلزم مداخله هستند. ادامه حالت عادی اغلب در این مرحله امکان‌پذیر نیست زیرا کنار آمدن با آن به طور فزاینده‌ای دشوار می‌شود. همه ما تحمل محدودی داریم و مهم این است که در این مرحله به دنبال کمک و درمان باشید. علائم رایج این مرحله عبارت‌اند از: وسواس در مورد مسائل کاری، سردردهای مزمن، تمایل به ترک جامعه، دور شدن از محل کار یا دوستان و خانواده، انزوای اجتماعی، نادیده گرفتن نیازهای شخصی، تغییرات رفتاری، توسعه ذهنیت فرارکننده، احساس خالی شدن در داخل، وسواس بر مشکلات در محل کار یا زندگی، نگاه بدبینانه به کار و زندگی، افزایش علائم جسمانی، شک به خود، تغییرات رفتاری، سردردهای مزمن، مشکلات مزمن معده یا روده.
۵. عادت به فرسودگی
عادت به فرسودگی، آخرین مرحله فرسودگی شغلی است؛ وقتی علائم به این جا می‌رسد یعنی به قدری در زندگی شما رخنه کرده که به احتمال زیاد با یک مشکل جدی روحی، جسمی یا عاطفی روبرو هستید. علائم شایع در این مرحله عبارتند از: خستگی مزمن روانی و جسمی، غم مزمن، افسردگی حاد.
عوامل و علت‌های رایج فرسودگی شغلی در محیط کار
- به عهده گرفتن مسئولیت‌های زیاد، بدون دریافت کمک کافی از سوی دیگران
- احساسی مبنی بر نداشتن کنترل کافی روی کارتان
- کار زیاد، بدون زمان کافی برای معاشرت یا استراحت
- انجام کارهایی که یکنواخت یا بدون چالش هستند
- علل فرسودگی شغلی ناشی از سبک زندگی
- انتظارات شغلی نامشخص یا بیش از حد
- عدم قدردانی یا پاداش برای کار خوب
- کار در محیط آشفته یا فشار قوی
- فقدان روابط نزدیک و حمایتی
- نداشتن خواب کافی
از ویژگی‌های شخصیتی که می‌توانند در فرسودگی شغلی نقش داشته باشند می‌توان به تمایلات کمال‌گرایانه، نگاه بدبینانه به خود و جهان، نیاز به کنترل، عدم تمایل به تفویض اختیار به دیگران اشاره کرد.
5 علت اصلی فرسودگی شغلی بر اساس گزارش سال ۲۰۱۸ موسسه گالوپ:
- فشار زمانی غیرمنطقی: کارکنانی که فکر می‌کنند زمان کافی برای انجام کارهای خود دارند، کمتر دچار فرسودگی شدید می‌شوند. در مقابل افرادی که قادر به کسب زمان بیشتر نیستند، مثل امدادگران و آتش نشانان، بیشتر در معرض فرسودگی شغلی هستند.
- عدم ارتباط و پشتیبانی مدیر: کارکنانی که احساس می‌کنند مورد حمایت مدیرشان هستند، ۷۰ درصد کمتر دچار فرسودگی در کار می‌شوند.
- عدم شفافیت نقش: مطالعات نشان می‌دهد که تنها ۶۰ درصد از کارمندان می‌دانند که از آنها چه انتظاری می‌رود. هنگامی که انتظارات از کارمندان مشخص نباشد، تلاش کارمندان برای فهمیدن آنچه که قرار است انجام دهند همراه با استرس و مشخصا خسته‌کننده خواهد بود.
- حجم کاری غیرقابل کنترل: وقتی حجم کاری به قدری باشد که غیرقابل کنترل به نظر برسد و ذهن کارمندان درگیر این مساله شود که آیا ممکن است این کار تمام شود، حتی خوش‌بین‌ترین کارکنان نیز احساس ناامیدی می‌کنند. استرس و خستگی جسمی و ذهنی بیش از حد، به سرعت منجر به فرسودگی شغلی خواهد شد.
- رفتار غیرمنصفانه: کارمندانی که احساس می‌کنند با آنها رفتار عادلانه‌ای صورت نمی‌گیرد، ۳/۲ برابر بیشتر در معرض فرسودگی قرار دارند. نمونه‌هایی از رفتار غیرمنصفانه می‌تواند مواردی مانند دستمزد ناعادلانه، بی‌توجهی به دستاوردها و بدرفتاری از طرف همکاران باشند.
راههای مقابله با فرسودگی شغلی چیست و چطور محیط کار را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟
بنا به دلایل زیر کسب‌وکارها باید نگران فرسودگی شغلی کارمندان خود باشند:
-
کاهش بهره‌وری
طبق تحقیقات میان سلامت و بهزیستی کارمندان و بهره‌وری آنها در محیط کار یک همبستگی مثبت دو طرفه وجود دارد که منجر به بهبود عملکرد، بهره‌وری و کیفیت کار ایشان می‌گردد. بنابراین هر کسب‌وکاری که به دنبال موفقیت، رشد و توسعه خود است باید روی رفاه و شادی کارمندان خود سرمایه‌گذاری کند چرا که این دو مقوله بسیار به هم وابسته هستند.
-
نرخ بالای تغییر کارمندان
کاهش بهره‌وری و ترک شغل کارمندان ارزشمند هزینه‌های بسیاری روی دست مدیران خواهد گذاشت. مطالعات نشان می‌دهد ۹۵ درصد از مدیران منابع انسانی، آن را بزرگ‌ترین تهدید برای حفظ نیروی کار می‌دانند. متاسفانه بیشتر مدیران از بهترین کارمندان خود بیش‌ازحد کار می‌کشند و به بهزیستی آنها توجهی ندارند. در نتیجه، بهترین کارمندان احتمال بیشتری دارد که با معضل فرسودگی شغلی درگیر شده و کارشان را ترک کنند. نرخ بالای گردش کارمندان روی بهره‌وری کل نیروی کار تأثیر دارد و هزینه زیادی برای کسب‌وکارها به همراه دارد. بعلاوه کسب‌وکار در معرض ریسک از دست دادن استعدادهای خود قرار می‌گیرد.
-
مشارکت کمتر کارمندان
کارمندی که مشارکت داشته باشد سخت‌تر کار می کند چرا که مشارکت بیشتر به معنای تعهد کارمند به اهداف کسب‌وکار است. چرا که برای موفقیت و رشد کسب‌وکار ارزش قائل است. عدم مشارکت کارمندان به دلیل تأثیراتی که روی بهره‌وری و انگیزه خودشان و دیگر نیروها می‌گذارد منجر به ضررهای قابل‌توجه در سودآوری شرکت می‌شود. وقتی کارمندان با حجم کار بالا، زمان کمی برای استراحت داشته باشند، به مرور بدلیل خستگی ذهنی و جسمی و کاهش تمرکز عملکردشان ضعیف تر می شود. در نتیجه، بهره‌وری سازمان نیز تحت الشعاع قرار می گیرد.
-
تأثیرات منفی روی سلامتی
مدیران باید بپذیرند که عدم تناسب حجم کاری با توانایی کارمند او را بیمار می‌کند و اثرات منفی فیزیکی و روانی دارد. در همین راستا دولت ایالات‌متحده بودجه سالانه ای معادل ۱۲۵ میلیارد دلار برای پوشش دادن هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی مربوط به مشکلات روانی و فیزیکی کارمندان تعیین می‌کند. این مبلغ تقریباً ۸ درصد از بودجه ملی بهداشت است. استرس ناشی از کار کردن شدید ممکن است منجر به بیماری روانی، اضطراب و سایر بیماری‌های جدی مثل مشکلات قلبی، مشکلات گوارشی و حتی مرگ در کارمندان شود. در برخی مشاغل که فرسودگی شغلی منجر به عدم تمرکز می‌شود می تواند مشکلاتی حین کار نیز برای کارکنان به وجود میاورد. برای مثال اپراطورهای برخی دستگاه ها یا کارکنان آشپزخانه ها که در صورت حواس پرتی ممکن است آسیب های جبران ناپذیری ببینید.
مطالعاتی که در دانشگاه هاروارد انجام شده که نشان می‌دهد شرکت‌هایی که کارمندانشان به فرسودگی شغلی (Burnout) دچار می‌شوند، سه وجه مشترک دارند:
- مشارکت و همکاری از نوع افراطی میان کارمندان وجود دارد (ایمیل، تماس‌های تلفنی فراوان و جلسات کاری متعدد).
هرچند کار کردن با یکدیگر موجب خلاقیت می‌شود، اما جلساتِ بی‌پایانی که تصمیم‌گیری در آن رخ نمی‌دهد، نتیجه عکس می‌دهد. پس اگر کارمندان شما زمان زیادی را صرف کار می‌کنند، روزهای آنها را با جلسات بی‌نتیجه پُر نکنید.
- دستورالعمل‌های ضعیفی در مورد مدیریت زمان وجود دارد؛
- مدیران تمایل دارند تا مسئولیت‌های بیشتری را بر دوشِ افراد توانمند بگذارند.
چطور از بروز انواع فرسودگی شغلی در کارمندان پیشگیری کنیم؟
بر اساس مطالعاتی که در آمریکا انجام شده، حدود ۵۸ درصد از کارمندان می‌گویند، نمی‌توانند به‌سادگی به رئیس خود بگویند که از نظر سلامت روان دچار مشکل شده‌اند. تنها ۲۰ درصد از این نمونه آماری می‌گویند که احتمالا مدیرانشان از آنها حمایت خواهند کرد. بنابراین شناخت پيدا كردن نسبت به علائم و نشانگان هشدار دهنده فرسودگي شغلي مي‌تواند در كاهش و پيشگيري اين پديده كمك كننده باشد. اگر مدام در حال از دست دادن نیروهای خوبتان هستید، وقت آن رسیده که نگاه دقیق‌تری به مسائل شرکت بیندازید. چرا که پیشگیری از فرسودگی شغلی بهتر از درمان آن است.
- ساعات كاري مشخص و مناسبي داشته باشيد. كار كردن بيش از حد ساعات مشخص شده يا كار در روز هاي تعطيل موجب فرسودگي شغلي می شود. توجه کنید که نباید میزان کاری که کارمندانتان می‌توانند انجام دهند را خیلی دست بالا بگیرید. به این معنی که اگر کارمندی دارید که نسبت به سایر همکارانش دو برابر سریع‌تر کار می‌کند، نباید وظایف او را دو برابر کنید.
- برنامه ريزي براي ساعات كاري داشته باشيد. تقريبا 1 ساعت میان ساعات کاری برای پياده روي، انجام حركات كششي و غذا خوردن در نظر گرفته شود.
- به عنوان يك كارفرما براي جلوگيري از فرسودگي شغلي كاركنان، به هر فردي كاري را واگذاري کنید که اشتياق بيشتري نسبت به آن دارد.
راهکارهای کاهش فرسودگی شغلی
مازلاک معتقد است: “فرسودگی شغلی سندرمی است که در پاسخ به فشار روانی مزمن به وجود می‌آید و شامل سه جزء خستگی یا تحلیل عاطفی؛ از خود بیگانگی یا مسخ شخصیت؛ فقدان موفقیت فردی یا پیشرفت شخص است و بیشتر در میان انواع مشاغل مددرسان و یاری دهنده نظیر مشاوران، معلمان، مددکاران اجتماعی، پزشکان، پلیس، پرستاران و مواردی از قبیل این مشاغل بیشتر مشاهده می‌شود.” توجه به یکسری عوامل فردی، سازمانی و محیطی در كاهش فرسودگی شغلی تأثیر بسزایی دارد:
- فردی: آگاه بودن از روش های مقابله ای با فشارهای شغلی، آرام بودن، صبور بودن و سهل گيري و توقع زياد نداشتن از کارمندان. (اگر متوجه می‌شوید که کارمندان شما خسته شده‌اند، سریع قضاوت نکنید و آن را به‌حساب کم‌کاری و تنبلی آنها نگذارید.)
- سازمانی: داشتن روابط صمیمی با همکاران، سرپرست و مراجعان و در معرض انتظارات و خواست های متضاد قرار نگرفتن (گسترش روابط با کارمندان در خارج از محیط کار می‌تواند از فرسودگی شغلی کارمندان تا حدِ قابل توجهی جلوگیری کند.)
- محیطی: نظیر حمایت های خانوادگی و سازمانی.
